Maand: juni 2019

Geplaatst op

Noordwijkse Kruidenteelt

Soms* komt alles samen [*Alles is al samen, en dat heb je alleen ‘soms’ door]

Bij ons in de tuin lag al een tijdje een moestuinbak, die nog in elkaar gezet moest worden. Mijn vader had dit bouwpakket in onze tuin gezet, omdat hij zijn huis aan het opruimen is sinds mijn moeder is overleden. Mijn moeder had de moestuinbak blijkbaar een keer gekocht met het idee dat ze die ooit nog een keer in elkaar ging zetten. En zo stond dit bouwpakket heel lang bij ons in de tuin, de hele herfst en winter van 2018 en het hele voorjaar van 2019.

Mijn man houdt, net als mijn vader, ook van een opgeruimd huis en een opgeruimde tuin. Als hij weer eens ‘radicaal’ gaat opruimen, zegt hij daarna tegen mij “Ik kwam weer wat ambities van je tegen”. De moestuinbak was ook een ambitie. En mijn ambities houd ik graag in het zicht, zodat ik hier dagelijks aan herinnerd word. Dus zo kwam het dat ‘ambitie moestuin’ nog steeds in de tuin stond; te wachten op een goed moment waarin alles samen komt…

Ik was al een tijdje geïnteresseerd in de geschiedenis van Noordwijk als kruidenoord en als kuuroord. In de zomer van 2018 las ik een artikel [in Leef! magazine Welzijn Noordwijk] waarbij ik de volgende aantekeningen maakte:

1429                                 Noordwijk werd Pelgrimsoord / Bedevaartsoord (n.a.v. St. Jeroen †856)

18e & 19e eeuw              Noordwijk Binnen werd belangrijkste kruidencentrum van Nederland

1880                                 Start van bloembollenteelt in Noordwijk

1884                                 Eerste vakantie-inrichting voor kinderen met een zwakke gezondheid (ergens in de zuid duinen)

1886                                 Noordwijk werd badplaats / kuuroord

Etc.

De bloembollenteelt is nog steeds zichtbaar aanwezig in Noordwijk. Dat men hier in de 18e en 19e eeuw ook kruiden teelde, en plukte in de duinen, is bijna helemaal uit beeld verdwenen in Noordwijk. De Noordwijkse kruidengeschiedenis is alleen nog terug te zien in museum Veldzicht en in enkele boeken. Zo staat er in het boek ‘Kruidenteelt rond Calorama’:

Omslag plano+flappen.indd

“De teelt in Noordwijk betrof kruiden voor het gebruik in de keuken en de medicinale kruiden, ook wel geneeskruiden genoemd. Vooral met deze laatste kruiden verwierf het dorp landelijke, zelfs internationale bekendheid. (..) De teelt van deze kruiden op commerciële basis begon rond het jaar 1600, gestimuleerd door de universiteit Leiden.”

(Baalbergen en van den Haak, 2017)

Vanaf het begin van de 20e eeuw werden er steeds minder kruiden in Noordwijk geteeld. Dit had verschillende oorzaken, waaronder de toenemende productie van chemische geneesmiddelen door de farmaceutische industrie. Door een gebrek aan geneesmiddelen tijdens de 1e en 2e Wereldoorlog, leefde de kruidenteelt in Noordwijk nog twee keer op. Daarna nam de farmaceutische industrie het weer over en verdween de kruidenteelt uit de economie, cultuur en het landschap van Noordwijk…

Hoe hangt deze Noordwijkse kruidengeschiedenis nu samen met mijn moestuinbak/ambitie?

Dit werd vorige week duidelijk toen ik kennismaakte met een jonge vrouw uit mijn wijk, die allerlei groene initiatieven neemt onder de naam “Moedertje Groen” [een verwijzing naar moeder aarde]. Ik ontmoette haar op haar moestuin aan de rand van onze wijk. Haar moestuin ligt ook aan de rand van het bos, dus ik was hier vaak langsgelopen met mijn man en kinderen. Nu ik in haar tuin stond, kon ik pas zien dat dit geen gewone moestuin was (met rijtjes groenten), maar een natuurlijk aangelegde tuin vol eetbare planten, bloemen en kruiden!

Moedertje Groen kon van alles vertellen over de werking van haar planten, bloemen en kruiden. Ik vertelde haar dat Noordwijk heel vroeger een kruidenoord is geweest [de precieze geschiedenis wist ik toen niet meer, vandaar dat ik het nu wil vastleggen en delen in dit blog]. 

IMG_4295

Dankzij de tuin van Moedertje Groen staat mijn keuken nu vol met kruiden uit Noorwijk: salie, munt, citroenmelisse, oregano en venkel. Dit voegt niet alleen iets toe aan mijn eten en thee, het voegt ook iets toe aan mijn ‘ambitie’ waar ik dit verhaal mee begon. Mijn moestuinbak wordt geen gewone ‘makkelijke moestuin’; het wordt een Noordwijks kruidentuintje. Afgelopen weekend vertelde ik mijn man over mijn nieuwe ambitie. Hij is een ‘doener’ en is toen meteen aan de slag gegaan met het bouwpakket voor de moestuinbak. Na lang gewacht te hebben op een goed moment, staat dit nu als ‘kruidentuin-bak’ in onze voortuin. Ik heb vanochtend twee zakken met speciale aarde gekocht en ik heb er ook nog wat biologische kruidenzaadjes bijgekocht. Dit alles ligt nu op mij te wachten, in het zicht, want dan vergeet ik het niet. Nu is het geen ‘ambitie’ meer, het is een taak geworden die ik kan én wil doen! [dit heb ik van mijn man geleerd, die time management trainer is]

Vanavond, of morgenochtend, als de temperatuur gedaald is [het is nu 30 graden] ga ik mijn eigen kruidentuintje aanleggen. En als ik iets niet weet, dan vraag ik het aan Moedertje Groen. In ruil daarvoor zal ik haar helpen met water pompen (met een ouderwetse waterpomp, zie foto).

En zo komt voor mij op dit moment ‘alles’ samen: mijn ‘ambitie moestuin’, mijn woonomgeving (de mensen en natuur in Noordwijk), mijn interesse in de Noordwijkse kruidengeschiedenis (en ook in Duinwater trouwens!), een opgeruimde tuin voor mijn man (en voor mijn vader) en een nieuwe bestemming voor de moestuinbak van mijn eigen lieve moedertje (Joke van den Bosch, † 2018).

Geplaatst op

Gezondheidstransities: van 19e tot 20e eeuw & in de 21e eeuw

In welke tijd je geboren bent, bepaalt voor een belangrijk deel hoe gezond je leeft. Het tijdperk en de omstandigheden waarin we leven hebben grote invloed op hóe we ziek worden en waaraan we overlijden. Tot het begin van de 20e eeuw overlijden de meeste mensen aan een infectieziekte, door een gebrek aan hygiëne, deficiënte voeding, vervuild water en slechte sociaal-economische omstandigheden. Doordat er een ‘gezondheidstransitie’ heeft plaatsgevonden van de 19e tot de eerste helft van de 20e eeuw, is onze gezondheid in die tijd fundamenteel verbeterd. Dit tweede artikel van HEALTi kijkt terug naar deze historische transitie, zodat we beter kunnen begrijpen welke gezondheidstransitie er nú nodig en gaande is.

Wat is een gezondheidstransitie?

De manier waarop we over gezondheid denken, wat we er aan doen en hoe we onze samenleving hierop inrichten verandert door de tijd heen. Wanneer deze veranderingen leiden tot een fundamentele verbetering van gezondheid, in de gehele samenleving, noem ik dit een ‘gezondheidstransitie’.[i]

Een historisch voorbeeld is de gezondheidstransitie van de 19e tot de eerste helft van de 20e eeuw. De gezondheids-uitdaging van die tijd was het radicaal terugdringen van infectieziekten zoals cholera, pokken en tuberculose. Medische ontdekkingen zoals antibiotica (in 1928) en vaccinatie (al vanaf de 18e eeuw!) en betere curatieve geneeskunde hebben bijgedragen aan het voorkomen en behandelen van acute infectieziektes. Het terugdringen van infectieziekten was niet alleen een medische opgave, maar vooral ook een maatschappelijke opgave die vroeg om structurele veranderingen in de samenleving, met betrekking tot hygiëne, water, voeding, wonen en werken. Mede hierdoor is het risico om te overlijden aan een acute ziekte tussen 1870 en 1970 spectaculair afgenomen en is de gemiddelde levensverwachting enorm toegenomen.

Deze ‘grote transitie’ (die in totaal meer dan 100 jaar duurde) laat zien dat een fundamentele verbetering van onze gezondheid mogelijk is door de samenleving structureel anders in te richten.

Structurele veranderingen (1850-1950)

Rond 1850 wist men nog niet dat infectieziekten worden veroorzaakt door micro-organismen zoals bacteriën, virussen en schimmels. De samenleving was daarom niet ingericht op het voorkomen van infecties die verspreid worden via lucht, water of menselijk/dierlijk contact. Er was nauwelijks riolering, de hygiënische omstandigheden waren slecht (op het gebied van voeding, persoonlijke verzorging en ook op medisch gebied), er was een gebrek aan schoon drinkwater (waardoor infectieziekten zoals cholera zich via het water verspreiden), er was ondervoeding (waardoor mensen een beperkte weerstand hadden) en een gebrek aan goede huizen (waardoor infectieziekten zoals tuberculose zich via de lucht verspreiden).

Tussen 1850 en 1950 vonden er diverse maatschappelijke veranderingen plaats waardoor de uitbraak en verspreiding van acute ziektes op grote schaal voorkomen kon worden. Door een samenspel van ontwikkelingen op verschillende niveaus, zoals de industrialisatie en modernisering, vonden er veranderingen plaats in de sociaal-economische structuur, infrastructuur, manier van denken, culturele normen, dagelijkse routines, etc. Concrete voorbeelden van structurele veranderingen met grote impact op de gezondheid in die tijd waren:

  • de aanleg van riolering en waterleidingen
  • het opschonen van binnensteden
  • het bouwen van betere huizen
  • meer voedsel met betere voedingswaarden
  • meer hygiëne thuis en op de werkplek
  • de invoering van het arbeidsrecht (met de 8-urige werkdag sinds 1919)

Om deze structurele veranderingen mogelijk te maken waren verschillende actoren nodig: burgers, de overheid, hygiënisten, juristen, kruisverenigingen, ziekenhuizen, ondernemers, architecten, ingenieurs, stedenbouwers, wetenschappers, etc. Historisch transitie-onderzoek (Geels, 2005) laat zien dat deze veranderingen gedreven werden door economische belangen (o.a. de aanleg van waterleidingen), beleid van de nationale en lokale overheid, en nieuwe sociale normen met betrekking tot hygiëne. In de tweede helft van de 19e eeuw werden micro-organismen ontdekt als ziekteverwekker, waardoor men hygiëne ging koppelen aan ziekte.

“To be a good and healthy family, meant being clean and fresh.” (Geels, 2005: p383).

Tot de tweede helft van de 19e eeuw dronk men in Nederland alleen water uit sloten, rivieren en putten. Dit veroorzaakte regelmatig cholera- en tyfusepidemieën. In 1853 werd de eerste waterleiding aangelegd met zuiver duinwater van de “waterleidingduinen” naar Amsterdam. In 1874 begon ook de Duinwaterleiding van 's-Gravenhage (DWL) met waterwinning in de duinen bij Scheveningen: “Technisch gesproken was de waterwinning in het begin een eenvoudige zaak. In het duin werden kanalen gegraven, waarin vanzelf zoet water stroomde. Een laatste zuivering met zandfilters was voldoende om drinkwater te maken. Dat drinkwater werd vervolgens via leidingen naar tappunten in de stad getransporteerd.” Bron: https://www.dunea.nl/over-dunea/geschiedenis

Van deze historische gezondheidstransitie kunnen we leren dat:

…we onze gezondheid fundamenteel kunnen verbeteren door structurele veranderingen in de samenleving (op het gebied van water, voeding, wonen, werk, etc.)

…we ziekten kunnen voorkomen en terugdringen door veranderingen in onze leefomgeving, leefpatronen, routines en normen

…we verschillende actoren nodig hebben om actie te nemen op het gebied van gezondheid (burgers, overheid, ziekenhuizen, ondernemers, architecten, ingenieurs, stedenbouwers, wetenschappers, etc.)

Leefstijl én leefomgeving als medicijn

In de 21e eeuw gaan er gelukkig niet veel mensen meer dood aan acute infectieziekten. [ii] Ons huidige ‘gezondheidssysteem’ is echter nog wel ingericht op het voorkomen en terugdringen van acute ziektes.

Ons huidige ‘gezondheidssysteem’ is de dominante manier waarop we over gezondheid denken (cultuur), wat we hieraan doen (praktijken) en hoe we de samenleving hierop ingericht hebben (structuur).

We vinden het inmiddels heel vanzelfsprekend om een samenleving te hebben met schoon drinkwater, riolering, goede huizen, genoeg voeding, hygiënische normen, een 8-urige werkdag en goede curatieve geneeskunde. Helaas wordt het ook steeds vanzelfsprekender dat we al op steeds jongere leeftijd te maken krijgen met ‘niet-overdraagbare ziekten’ zoals kanker, hart- & vaatziekten, dementie en diabetes. Ook psychische aandoeningen zoals burnouts en depressie komen steeds vaker voor, ook onder jongeren. De curatieve geneeskunde blijft in ontwikkeling, maar loopt tegen grenzen aan omdat het gericht is op end of pipe solutions. De geneeskunde komt immers pas in actie als je al ziek bent.

Illustratieve quote van hoogleraar Jim van Os:  “De geneeskunde in Nederland begeleidt je bij het langzaam doodgaan.” (NRC Wetenschap 8 & 9 juni, 2019).

Om chronische en psychische aandoeningen te voorkomen of ‘omkeren’, zullen we onze omgeving en leefstijl (radicaal) anders moeten inrichten. Aan het begin van de 21e eeuw zijn daarom opnieuw structurele veranderingen nodig voor een fundamenteel gezondere samenleving. We staan opnieuw voor de uitdaging om onze woon- en werkomgeving, wetgeving, infrastructuur, sociaal-economische structuur, culturele normen en dagelijkse routines zo in te richten dat gezond leven vanzelfsprekend en makkelijk wordt. Gelukkig is dit een uitdaging waar veel mensen en organisaties in Nederland met passie aan werken.

HEALTi wil de baanbrekende initiatieven* in deze nieuwe gezondheidstransitie verkennen en versterken.

*Voorbeelden van initiatieven die breken met de gangbare normen:

– Je leefstijl als medicijn: omkeren van Diabetes type 2

– Werk als medicijn: herstel bij psychische aandoeningen

– Blue zones project: transformeren van gemeenschappen voor gezonder & langer leven

– Stiltezones in kantoortuinen: meer concentratie en minder ziekteverzuim

– Meerjarenprogramma ‘Gezonde generatie’: norm- en gedragsverandering bij Nederlandse jeugd

Etc.

Het volgende artikel van HEALTi gaat dieper in op de vraag:

HOE kunnen we de gezondheid van onze generatie en volgende generaties fundamenteel verbeteren?

[i] Een “gezondheidstransitie” heeft een bredere betekenis dan het begrip “epidemiologische transitie” (deze transitie kenmerkt zich door een overgang van de dominantie van besmettelijke ziekten in een dominantie van chronische ziekten). De “gezondheidstransitie” verwijst naar maatschappelijke transities zoals in de literatuur over duurzaamheidstransities beschreven wordt (Rotmans 2003, 2005, 2012, 2017, Loorbach, 2014 etc.)

[ii] Huidige ontwikkelingen als antibiotica-resistentie en de dalende vaccinatiegraad, verhogen wel weer het risico op overlijden aan infectieziekten. Dit is wellicht een signaal dat het succesvolle ‘antibioticatijdperk’ ten einde is en een nieuw tijdperk aanbreekt.